Atlantic Council
Дали еден политички претставник на герилска војска имал командна одговорност за наводни злосторства извршени од нејзини членови за време на војната во Косово? Ова е централното прашање на кое меѓународниот судски совет наскоро ќе треба да одговори во случајот против Хашим Тачи, поранешниот воен лидер на Косово, кој подоцна стана политичар – како премиер и, потоа, претседател.
Од ноември 2020 година, Тачи е во притвор во Специјализираните комори на Косово, хибриден косовско-меѓународен суд во Хаг, заедно со тројца други членови на Генералштабот на Ослободителната војска на Косово (ОВК). Нивниот судски процес започна во април 2023 година, а Обвинителството го заврши својот случај во април оваа година, по две години.
Обвинението против Тачи и тројцата други тврди дека во текот на 1998-1999 година – додека ОВК водеше рурален бунт против југословенската армија и полиција, чие највисоко раководство беше прогласено за виновно за масакри и етничко чистење на најмалку 700.000 Албанци – ОВК била вклучена во голем број незаконски притворања, исчезнувања, малтретирања и убиства на цивили кои биле сметани за политички ривали и соработници, како Албанци, така и Срби. Обвинителството повика 125 сведоци и 155 учесници-жртви, и тврдеше дека членовите на Генералштабот на ОВК, вклучувајќи го Тачи како тогашен шеф на неговиот политички директорат, сносат одговорност како дел од „заеднички злосторнички потфат“.
На 15 септември, одбраната го отвори својот случај, најавувајќи само петнаесет сведоци – главно високи западни функционери со директно познавање на настаните. Стратегијата не е да се негираат наводните злосторства, кои не го инкриминираат директно Тачи. Наместо тоа, одбраната тврди дека на ОВК ѝ недостигала соодветна командна структура и дека Тачи, кој често бил надвор од Косово и служел во политичка улога, немал авторитет над операциите.
Прашање за контрола
Првиот сведок на одбраната ја носеше тежината на американската влада од тоа време. Џејмс П. Рубин, поранешен помошник државен секретар, сведочеше три дена, придружуван од актуелни функционери на Стејт департментот како набљудувачи. Тој го отфрли описот на Обвинителството за моќта на Тачи во тоа време и го оспори тврдењето дека ОВК имала нешто што наликува на „воена структура“. Според Рубин, ова била една од причините зошто САД одбиле да ја вооружат ОВК дури и додека го бомбардирале режимот на Слободан Милошевиќ во Југославија.
Рубин бил во добра позиција да знае. Задолжен од тогашната државна секретарка Медлин Олбрајт да работи со Тачи за време на мировните преговори во Франција (февруари-март 1999) и подоцна да обезбеди демилитаризација на ОВК по интервенцијата на НАТО, тој рече дека улогата на Тачи како потписник одразувала застапеност, а не авторитет. Откако поминал време со Тачи и во Франција и три дена во планинско скривалиште на ОВК, Рубин сведочеше дека тогашниот 29-годишник „имал претпоставени од кои морал да добие одобрение“ и дека бил „повеќе јавно лице за презентација пред Западот“.
Сведочењето на Рубин беше засилено од Пол Вилијамс, експерт за меѓународно право кој ја советувал косовската делегација. Вилијамс рече дека Тачи се соочил со „извонреден притисок од локалните команданти“ да не ги потпише мировните договори и дека морал да се врати во Косово за да побара нивно одобрување. На 22 септември, Џон Стјуарт Данкан, тогашен британски советник на Врховниот командант на сојузничките сили на НАТО за Европа, кој го изготви и преговараше за договорот за демилитаризација на ОВК, дополнително ја потврди оваа слика за командната структура на ОВК, додавајќи дека вистинската моќ на герилската армија била кај регионалните команданти.
Медиумските извештаи сугерираат дека повеќе високи западни функционери – од САД, НАТО, Обединетото Кралство и Франција – ќе сведочат во наредните денови. Се очекува одбраната да го заврши својот случај до средината на ноември, а пресудата се очекува околу март следната година.
Импликации за Косово, регионот и пошироко
Исходот од случајот најверојатно ќе има политички импликации за Косово и Балканот, како и за САД. Угледот на Вашингтон е вмешан бидејќи Тачи, како што забележа Рубин во своето сведочење, тесно соработуваше со последователните американски администрации за да го води Косово кон мир и независност и да го промовира етничкото помирување. Две децении, тој во суштина беше гледан како човек на Вашингтон.
На Тачи му се суди и во суд спонзориран од САД и Европската Унија (ЕУ), а главниот обвинител и претседавачкиот судија во случајот се двајца Американци. Ова ја одразува долгогодишната американска посветеност – почнувајќи со Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија во 1993 година – да се спојат балканските мировни договори со правдата и одговорноста за воени злосторства.
Конечно, случајот има елементи на домашна американска политичка драма што – без оглед на објективната реалност – ги промени перцепциите за интегритетот на процесот во регионот на Балканот, кој и онака е склон да гледа на судовите за воени злосторства како политички контролирани од западните сили. Обвинението против Тачи во 2020 година беше контроверзно објавено додека тој беше на пат кон Белата куќа за да се сретне со американскиот претседател Доналд Трамп за да потпише договор со Србија. Објавувањето дојде од Џек Смит, тогашен главен обвинител на Специјализираните комори на Косово, а подоцна и специјален обвинител против Трамп, што поттикна шпекулации меѓу сојузниците на Трамп во Вашингтон за можни домашни американски политички мотиви зад случајот.
Сведочењето на Рубин, исто така, честопати се префрлаше од динамиката на командата и контролата на ОВК кон овие пошироки политички прашања. Тој го обвини Обвинителството за искривување на правдата, нарекувајќи го Трибуналот „пример за меѓународна правда што излезе од контрола“. За обвинението на Тачи, тој рече дека „политиката се вмешала во владеењето на правото“ и се обидела да го промени наративот за војната во Косово. Врз основа на неговото косовско искуство и неговиот неодамнешен престој како шеф на Центарот за глобален ангажман на Стејт департментот под поранешниот претседател Џо Бајден, Рубин исто така го изрази своето верување дека многу обвинувања против лидерите на ОВК произлегле од руската и српската пропаганда.
Политичките наративи на Рубин во судницата и одлуката на западните влади да им дозволат на функционерите да ја поддржат одбраната создадоа перцепција во Косово, особено меѓу поддржувачите на Тачи, дека е можно ослободување од обвинението. Толку многу што спротивниот исход најверојатно би поттикнал чувство на предавство и скептицизам кон Западот, што е во постојан пораст во Косово дури и пред обвинението на Тачи.
Сепак, ако биде ослободен, враќањето на Тачи во Косово речиси сигурно би ја разнишало политичката сцена, која е заглавена во ќорсокак поради неможноста да се формира влада. Тоа, исто така, доаѓа во време кога вршителот на должноста премиер Албин Курти е сè почесто во конфликт со Вашингтон и Брисел поради тоа што американските и европските функционери го гледаат како дестабилизирачки фактор во однос на односите со Србија и правата на косовските Срби.
Останува нејасно каква политичка улога би можел да игра Тачи доколку напролет дојде до ослободителна пресуда, но се наближуваат предвремени избори. Сепак, враќањето на Тачи најверојатно би го зајакнало соперничкиот табор на Курти, каква и да е неговата улога. Тој табор се залага за поблиска соработка со Западот и покажа поголема подготвеност да се стреми кон конечно решение со Србија.
Ослободителна пресуда, исто така, најверојатно би го задоволила албанскиот премиер Еди Рама, гласен поддржувач на одбраната на Тачи, кој го гледа како претпочитан етнички албански партнер преку границата. Односите на Рама со Курти веројатно се влошени до степен што не можат да се поправат. Во исто време, ослободителната пресуда најверојатно би го налутила Белград, кој му доставил докази на Обвинителството против Тачи и најверојатно би ја искористил ослободителната пресуда за да го засили својот стандарден наратив за пристрасност на Западот кон Србите.
Агон Малиќи е виш нерезидентен соработник во Центарот за Европа на Атлантскиот совет. Тој е аналитичар за политика и надворешна политика од Приштина, Косово.
